معرفی اجمالی علم عقائد (کلام اسلامی):
علم کلام از علوم اسلامی است که بیشتر بر کاربرد عقل و علم در مسائل اعتقادی تکیه دارد تا باور تقلیدی. علم کلام معتقد به تحقیقی بودن باورهای اعتقادی است، نه تقلیدی بودن آن‌ها.
دانش کلام، به پایه‌های اعتقادی در یک دین و مقابله و بحث با نظرات دیگر اندیشه‌ها می‌پردازد. جُستارهایی مانند برهان‌های اثبات وجود خدا، حدوث یا قِدَم جهان هستی، نبوت خاصه و عامه، عدل الهی، امامت، معاد و... در این رشته نظری بحث می‌شود. دانشمند علم کلام را «متکلم» می‌نامند.
تقلید در مسائل اعتقادی:
برخلاف احکام شرعی که تقلید در آن‌ها نه تنها جایز است بلکه متداول‌ترین راه رسیدن به احکام شرعی است، در مباحث اعتقادی این‌گونه نیست. به گفته شهید ثانی در حقائق الایمان، علماء مسلمان به جز گروه اندکی، همه معتقدند که در اصول دین تقلید جایز نیست[1]. دلیل آن‌ها این است که ایمان به اصول دین باید از روی یقین باشد؛ حال آن‌که تقلید یقین‌آور نیست.
طبق نظر شیخ انصاری، وجوب تحقیق و استدلال در اصول دین دیدگاه مشهور است و دیدگاه‌های دیگری هم هست؛ از جمله برخی تقلید را در صورتی‌که از آن، علم به دست آید جایز دانسته‌اند[2]. به باور خود ایشان تقلید در اصول دین اشکال ندارد زیرا اولا روایات، وجود معرفت را در ایمان شرط کرده‌اند و دلیلی بر وجوب تحقیق وجود ندارد و ثانیا به علت وجود شبهات فراوان، با صِرف تحقیق هم، امکان رسیدن به یقین وجود ندارد. شیخ طوسی هم معتقد است کسی که توان تحقیق درباره اصول دین را ندارد، می‌تواند از عالِم تقلید کند[3].
طبق فتاوای مراجع تقلید که امروزه در نخستین مسائل کتاب‌های توضیح المسائل به آن اشاره می‌شود، اعتقاد مسلمان به اصول دین باید یقینی و از روی دلیل باشد و نباید در این زمینه سخن کسی را بدون دلیل پذیرفت. البته برخی از مراجع عظام تقلید افزوده‌اند که اگر کسی به اصول دین یقین پیدا کند، گرچه از روی دلیل نباشد مسلمان به شمار می‌آید.
موضوع علم کلام:
گرچه درباره موضوع علم کلام سخنان متعددی مطرح است اما به طور کلی موضوع اصلی و اساسی علم کلام سه محور خداشناسی، رهنماشناسی (نبوت و امامت) و معادشناسی است. گر چه در مسائل دیگری مانند جهان و انسان از جهات مختلف هستی‌شناسی و کمال‌شناسی و... نیز مباحثی در آثار کلامی متکلمان مسلمان عنوان شده است، اما موضوع اصلی آن، محورهای یاد شده است.
فایده علم کلام:
۱- دین‌شناسی تحقیقی: اولین فایده علم کلام که نفع آن به خود متکلم می‌رسد این است که شخص متکلم از مرحله تقلید عبور کرده و در باورها و اعتقادات خود به مرحله تحقیق می‌رسد.
۲- ارتقاء تربیتی: علم کلام، برای متکلم ثمره و نتیجه تربیتی نیز دارد. زیرا با رشد و استحکام معرفت او به خداوند متعال و آموزه‌های دینی، به نیتی پاک و عبادتی خالص دست پیدا می‌کند.
۳- ارشاد و هدایت: یکی از فواید علم کلام راهنمایی حقیقت‌‌جویان با آشکار نمودن راه‌های معرفت خدا و الزام معاندان با اقامه دلایل و براهین است. در واقع ارشاد و هدایت جاهلان و منحرفان از فواید علم کلام است و متکلم با بهره‌گیری از شیوه‌های مختلف بحث و استدلال، افراد مستعد را ارشاد نموده و گمراهان را هدایت می‌کند.
۳- پاسداری از عقاید دینی: عقاید و باورهای دینی همواره مورد هجوم معاندان و بدخواهان بوده و خواهد بود و یکی از فواید علم کلام، پاسداری از عقاید دینی در برابر شبهات اهل باطل است.
۵- نیازمندی علوم دینی به کلام: همه علوم دینی در اثبات موضوع خود نیازمند علم کلام می‌باشند، زیرا تا وجود و صفات الهی، بعثت و عصمت پیامبران و رهبران آسمانی و... اثبات نگردد، موضوع علومی مانند: تفسیر، حدیث، فقه و غیره اثبات نخواهد شد.
تاریخچه و منشا پیدایش علم کلام:
درباره تاریخ تولد علم کلام، و این‌که از چه زمانی در میان مسلمین پدید آمد، به طور دقیق نمی‌توان اظهار نظر کرد؛ اما آن‌چه را در این زمینه می‌توان بیان کرد این است که در نیمه دوم قرن اول هجری برخی از مسائل مانند بحث جبر و اختیار و بحث عدل، در میان مسلمانان مطرح شد. گرچه عده‌ای از مستشرقین برای این‌که اصالت علوم و معارف اسلامی را نفی کنند، کوشش دارند به هر نحوی برای همه علومی که در میان مسلمانان پدید آمده، ریشه‌ای از خارج جهان اسلام و فرهنگ اسلامی جستجو و ارائه کنند، اما حقیقت آن است که بحث استدلالی درباره اصول اسلامی از خود قرآن آغاز شده و در سخنان پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله مطرح شده و در کلمات پیشوایان دین به خصوص امیرمؤمنان علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام پی‌گیری شده است پس هیچ دلیلی ندارد که کسی بخواهد منشا دیگری برای مباحث کلامی جستجو نماید.
معرفی «کتاب اصول اعتقادات در چهل درس»:
این کتاب در حدود ۲۳۰ صفحه و در ضمن ۴۰ درس، مباحث کلی را پیرامون مسائل اعتقادی بیان می‌کند. مؤلف محترم، جناب حجت الاسلام حاج شیخ اصغر قائمی، با استناد به آیات قرآن کریم، احادیث و حکایات متعدد، اصول اعتقادی (اصول دین) را به گونه آموزشی بیان می‌دارد. نگارنده، ابتدا مباحثی در باب اهمیت و جایگاه اصول اعتقادی مطرح کرده و سپس با برشمردن اصول دین، هر اصل را به تفکیک شرح می‌دهد.
مباحث و عناوین کلی این کتاب به شرح زیر است:
مقدمه (مقدمه مولف، بیان اهمیت مباحث اعتقادی).
بحث توحید (توحید فطری، نشانه‌های وجود خدا، برهان نظم، صفات خداوند و...).
بحث عدل الهی (فلسفه بلاها و مصیبت‌ها، بحث اختیار، جبر و تفویض و...).
بحث نبوت (نوبت عامه و خاصه و...).
بحث امامت (امامت عامه و خاصه، مباحثی پیرامون حضرت مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه، ولایت فقیه و...).
بحث معاد (دلایل اثبات معاد، معاد جسمانی و روحانی، برزخ، قیامت، بهشت و جهنم، شفاعت و...).
[1] شهید ثانی، حقائق الأیمان، ۱۴۰۹ق، ص۵۹.
[2] شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۵۷۴.
[3] شیخ طوسی، العده، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۷۳۰.
