روز بیست و چهارم ذی‌الحجه در روایات، روز مباهله و نیز روز خاتم‌بخشی امیرالمومنین علیه‌السلام و نزول آیه ولایت ذکر شده است.
مرحوم حاج شیخ عباس قمی در اعمال روز بیست و چهارم ماه ذی‌الحجه می‌فرماید: «روز بیست و چهارم بنابر اشهر روزی است که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله با نصارای نجران مباهله کرد و پیش از مباهله عبا بر دوش مبارک گرفت و حضرت امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم‌السلام را زیر عبا جا داد و گفت: پروردگارا هر پیامبری را اهل بیتی بوده که مخصوص‌ترین خلق نسبت به او بودند؛ خدایا اینان اهل بیت من‌اند. از ایشان شک و گناه را برطرف ساز و پاک کن ایشان را پاک کردنی کامل.
پس جبرائیل نازل شد، و آیه تطهیر را در شأن ایشان فرود آورد. آنگاه رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله آن چهار بزرگوار را برای مباهله به بیرون برد. چون نگاه نصاری بر ایشان افتاد و حقیقت آن حضرت و آثار نزول عذاب را مشاهده کردند، جرأت بر مباهله را از دست داده و استدعای مصالحه و قبول جزیه کردند.
در این روز حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در حال رکوع انگشتر خود را به سائل داد و آیه «انّما ولیکم الله» در شأن آن حضرت نازل گشت.» (مفاتیح‌الجنان ، ص ۴۲۲)
آری روز بیست و چهارم ذی‌الحجه در تاریخ اسلام، روزی بسیار مهم و سرنوشت ساز است. روزی است که بر اثر یک حادثه عظیم و دارای اهمیت، یکی از آیات الهی بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شد. در اثر نزول همین آیه، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله پرده از یک مساله بسیار مهم برداشتند و جریان ولایت و جانشینی امیرالمؤمنین علیه‌السلام را به اطلاع مردم رساندند.
شرح ماوقع چنین روایت شده است: روزی گدایی به مسجد پیامبر آمد و از مردم تقاضای کمک کرد، اما هر چه درخواست کرد، کسی به او کمک نکرد. او که از کمک مردم مایوس گشته بود، رو به سوی آسمان کرد و اظهار داشت: خدایا من به مسجد پیامبرت آمدم و از مردم تقاضای کمک کردم، اما کسی به من کمک نکرد. حضرت علی علیه‌السلام که طبق عادت همیشگی خود در گوشه‌ای از مسجد مشغول نماز نافله بود با دست خود به او اشاره نمود. او نیز به طرف امیرالمؤمنين علیه‌السلام رفته و انگشتر را از دست آن حضرت بیرون آورد و از مسجد خارج شد. مرد مستمند که از انفاق امیرالمؤمنين علیه‌السلام به شدت خوشحال به نظر می‌رسید، در حالیکه از مسجد بیرون می‌رفت، زیر لب این اشعار را زمزمه می‌کرد:
«من بنده و غلام آن پنج تنی هستم که سوره طه و هل أتی درباره‌شان نازل گشت. پس به دقت بنگرید تا خبر آن برای شما روشن گردد. هم‌چنین سوره‌های طواسین و حوامیم و زمر در مقام و منزلت‌شان نازل شده است. من غلام و بنده آنها و دشمن کسی هستم که به آنها کفر بورزد.»
در همان حال، جبرئیل بر پیامبر صلی‌الله علیه‌وآله فرود آمد و گفت: سلام بر تو ای محمد! خدای علیّ اعلی به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: این آیه را بخوان: «انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون ، ولیّ شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده‌اند. همان کسانی که نماز را بر پا می‌دارند و در حال رکوع، زکات می‌دهند.»
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله برای پیدا کردن مصداق واقعی آیه شریفه، با جمعی از یاران خود به مسجد آمدند. آنها گدایی را دیدند که از در مسجد بیرون می‌آید. حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله به او فرمودند: آیا کسی چیزی به تو داد. گدا گفت: آری. آن حضرت پرسیدند: چه چیزی داد؟ فقیر گفت: این انگشتر را. آن حضرت فرمودند: چه کسی این را به تو داد؟ گدا گفت: آنکه در حال نماز است. و به امیر مؤمنان علیه‌السلام اشاره کرد. آن حضرت فرمودند: در چه حالتی بود؟ گدا گفت: در حال رکوع.
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله که می‌دیدند نشانه‌های آیه، به خوبی بر علی بن ابی طالب علیه‌السلام انطباق پیدا کرده است، بی‌درنگ تکبیر گفتند و اهل مسجد به دنبال تکبیر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله تکبیر گفتند. حسان بن ثابت (شاعر معروف زمان پیامبر) که شاهد گفتار و خوشحالی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بود، بلافاصله این صحنه را در چند بیت به نظم درآورد.
و انت الذی اعطیت اذا کنت راکعاً
زکاة فدتک النفس یا خیر راکع
بخاتمک المیمون یا خیر سید
و یا خیر شار ثم یا خیر بایع
فانزل فیک الله خیر ولایة
و بیّنها فی محکمات شرایع
یا علی تو آن کسی هستی که در حال رکوع صدقه و زکات عطا فرمودی. جان به فدای تو باد ای بهترین رکوع کنندگان. انگشتر مبارکت را عطا نمودی؛ ای بهترین سرور و آقا و ای بهترین خریدار و ای بهترین فروشنده در راه خدا. به پاسخ همین عطا در حال رکوعت بود که خداوند دستور بهترین ولایت را، برای تو نازل کرد و آن را در قرآن در محکمات شرایع دین خود بیان فرمود.
هم‌چنین در روایات بیان شده که در روز ۲۴ ذی‌الحجه سوره «هل اتى» در شأن اميرالمؤمنين و فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسين عليهم‌السلام نازل شده است. اين مهم بعد از سه روز، روزه آنان و اعطای افطارشان به مسكين و يتيم و اسير بود، كه آن طعام بهشتى نازل شد. بنابر نقلى روز ۲۵ ذی‌الحجه سوره مباركه نازل شد.
امام صادق عليه‌السلام فرمودند: آن كاسه‌اى كه طعام از بهشت آوردند و آن بزرگواران ميل كردند نزد ماست و حضرت صاحب‌الامر عليه‌السلام آن را ظاهر خواهند كرد و طعام بهشتى از آن تناول خواهند فرمود.
بنابر نقل شیخ صدوق در کتاب «امالی» امام صادق عليه‌السلام از قول امام باقر عليه‌السلام می‌فرمایند: امام حسن و امام حسین علیهماالسلام در کودکی دچار بیماری شدند و رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله همراه دو نفر از اصحاب به عیادت آنها رفتند که یکی از اصحاب به امام علی عليه‌السلام پیشنهاد داد چه خوب است، برای شفای دو فرزندتان نذری برای خداوند می‌کردید.
امیرالمؤمنین عليه‌السلام نذر کردند اگر این دو فرزند شفا بگیرند، به شکرانه آن سه روز روزه بگیرند و بعد از ایشان نیز حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها نیز همین نذر را کردند و حتی خود امام حسن و امام حسین علیهماالسلام نیز این نذر را کردند و همراه آنها فضه کنیزه نیز چنین نذری کرد.
چندی نگذشت که امام حسن و حسین علیهماالسلام شفا یافتند. همگی به نذر خود وفا کردند و روز اول را روزه گرفتند. هنگام افطار مسکینی به در خانه آمد خانواده حضرت علی عليه‌السلام افطاری خود را به آن مسکین دادند در حالیکه خودشان نیاز به غذا داشتند. آنان ایثار کردند و با آب افطار نموده و شب را سپری کردند.
فردای آن روز، دومین روزه نذری خود را گرفتند. شب هنگام، آنگاه که خواستند با نان جو افطار کنند یتیمی درب خانه آمد و درخواست غذا کرد. آنان دیگر بار ایثار کرده و افطاری خود را به او دادند.
افطاری روزه روز سوم را هم با آمدن اسیری به درب خانه و درخواست کردن غذا از آنان ، ایثارگرانه در راه خدا دادند.
صبح هنگام، امام علی عليه‌السلام دست حسن و حسین علیهماالسلام را گرفتند و به منظور دیدار با رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله به راه افتادند. وقتی پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله دیدند که آنان از شدت گرسنگی به خود می‌لرزند فرمودند: چقدر بر من سخت و گران است که شما را به این حال می‌بینم.
پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بی‌درنگ برخاستند و همراه آنان به خانه حضرت علی عليه‌السلام وارد شدند. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله دخترشان فاطمه سلام‌الله‌علیها را دیدند که در محراب عبادت است و چشمانش از گرسنگی در حدقه فرو رفته. اندوه پیامبر صلی‌الله علیه‌وآله دو چندان شد.
پیامبر ایشان را به سینه چسباندند و فرمودند: « به خدا پناه می‌برم. شما سه روز است که گرسنه‌اید!»
جبرئیل نازل شد و گفت: «ای محمد، آنچه را خداوند برای تو درباره اهل بیت مهیا ساخته است، بگیر.» پیامبر فرمود: چیست؟
جبرئیل آیات آغازین سوره «هل اتی» را قرائت فرمودند:
بِسْمِ الله الرَّحْمَنِ الرَّحِیم
هَلْ أَتَى عَلَى الإنْسَانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئًا مَذْکُورًا ﴿١﴾ إِنَّا خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعًا بَصِیرًا ﴿٢﴾ إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا و إِمَّا کَفُورًا ﴿٣﴾ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ سَلاسِلا وَأَغْلالا وَسَعِیرًا ﴿٤﴾ إِنَّ الأبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُورًا ﴿٥﴾ عَیْنًا یَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ الله یُفَجِّرُونَهَا تَفْجِیرًا ﴿٦﴾ یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیَخَافُونَ یَوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا ﴿٧﴾ وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا َیَتِیمًا وَ أَسِیرًا ﴿٨﴾ إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ الله لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَ لا شُکُورًا ﴿٩﴾ إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا ﴿١٠﴾ فَوَقَاهُمُ الله شَرَّ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُورًا ﴿١١﴾ وَ جَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیرًا ﴿١٢﴾ مُتَّکِئِینَ فِیهَا عَلَى الأرَائِکِ لا یَرَوْنَ فِیهَا شَمْسًا وَ لا زَمْهَرِیرًا ﴿١٣﴾ وَ دَانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُهَا وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلا ﴿١٤﴾ وَیُطَافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَکْوَابٍ کَانَتْ قَوَارِیرَا ﴿١٥﴾ قَوَارِیرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِیرًا ﴿١٦﴾ وَ یُسْقَوْنَ فِیهَا کَأْسًا کَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِیلا ﴿١٧﴾ عَیْنًا فِیهَا تُسَمَّى سَلْسَبِیلا ﴿١٨﴾ وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَنْثُورًا ﴿١٩﴾ وَ إِذَا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیمًا وَمُلْکًا کَبِیرًا ﴿٢٠﴾ عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَ سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا ﴿٢١﴾ إِنَّ هَذَا کَانَ لَکُمْ جَزَاءً وَ کَانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُورًا ﴿٢٢﴾
